گسترش خرد و خلاقیت کودک؛ شاهنامه و هنر در روز فردوسی

نگاهی‌ به سابقه دو دهه فعالیت ایشان در حوزه آموزش هنر کودک و نوجوان، نشان می‌دهد، اساطیر و مشاهیر، داستان‌های شاهنامه و هنر نقالی همواره برایشان جایگاه اصلی داشته است. در نمایشگاه سالانه‌ی حضوری هنرجویان خانم پاکیاری نیز که در سال ۹۸ پیش از همه‌گیری کرونا برگزار شد با عنوان «من و اسطوره»، آثار به‌طور مشخص با موضوع مطالعه‌ی اساطیر ایرانی و قهرمانان شاهنامه و مواجهه‌ی فردی هنرجویان در رده‌های سنی خردسال تا نوجوان خلق‌شده بودند که بسیار هم موردتوجه مخاطبین و اساتید هنرهای تجسمی قرار گرفت.

خانم پاکیاری چرا شاهنامه در برنامه‌های آموزش هنر شما جایگاه ویژه‌ای دارد؟

به نام خداوند جان وجهان

بی‌شک اولین گام‌های هر آموختنی از کودکی آغاز می‌شود.

پاسخ بسیار مفصل است و از حوصله‌ی گفتگو خارج. آموزش مهارت‌های زندگی و پرورش خلاقیت و خودشناسی از مدخل آموزش هنر سرفصل تمام فعالیت‌های پژوهشی و عملی ما در حوزه کودک و نوجوان است. در این میان شاهنامه به دلایل متعددی بستر پویایی برای آموزش مفاهیم فوق به هنرجویان دارد. به‌طور خلاصه ما در بهره‌گیری از آن چند هدف اصلی را دنبال می‌کنیم که اهداف فرعی را نیز خواه‌ناخواه پوشش خواهد داد.

آشنایی با کهن‌ترین داستان‌های اساطیری، تاریخی و پهلوانی (بخش‌های اصلی شاهنامه فردوسی)، آشنایی با زبان و ادبیات فارسی (شاهنامه در میان دیگر آثار ادبی کمترین استفاده را از زبان عربی دارد) و بازخوانی سه اصل پندار‌ نیک، گفتار نیک و کردار نیک که سرلوحه آن خردورزی است و در مسیر رشد و بالندگی کودکان تأثیر شایسته‌ای دارد. شاهنامه‌ی فردوسی بر پایه‌ی احیای این سه اصل سروده شده است.

سرش راست بر شد چو سرو بلند

به گفتـار خـــــــوب و خـــــــرد پـایبند

بسیاری خوانش شاهنامه را حتی برای بزرگسالان ثقیل و پیچیده می‌دانند چه برسد به کودک. چه به لحاظ ادبیات و چه به لحاظ محتوا که بعضی آن را خشن و پر از درگیری و مبارزه می‌دانند. نظر شما دراین‌باره چیست؟

بی‌گمان تا دانش شایسته درباره چیزی فراهم نباشد، برداشت درست از آن نیز ممکن نخواهد بود.این نگاه برمی‌گردد به شناخت نادرست ما از موضوع و سطحی بودن دانش عمومی جامعه که متأسفانه روزبه‌روز با گسترده‌تر شدن فضای مجازی و این سطحی‌نگری در مطالعه بیشتر هم شده است. برای اکثریت، شاهنامه بیشتر یادآور داستان رستم و سهراب و پرده‌خوانی و نقالی (که آن را هم معدود افرادی به‌درستی می‌شناسند) و تصویرسازی‌های پهلوانان و نبردها و دیوهاست.

شاهنامه‌ی فردوسى برخلاف آنچه ناآشنایان می‌پندارند، فقط داستان جنگ‌ها و پیروزی‌های رستم نیست، بلکه سرگذشت ملّتى در طول قرن‌هاست و نمودار فرهنگ و اندیشه و آرمان‌های آنان است. در کارگاه‌های هفت‌خان رستم که از بهترین داستان‌های شاهنامه در آموزش مهارت‌ها و گسترش خلاقیت کودکان است. گاهی من با والدینی روبرو هستم که بعضاً والدینی هستند که در ابتدا مخالف حضور فرزندشان در این کارگاه هستند و مناسب سن کودکشان نمی‌دانند، اما بعد از چند جلسه و شنیدن جذابیت‌های کارگاه از زبان کودک و تأثیر آن بر رشد فردی‌اش، علاقه‌مند شده و خودشان هم پیگیر ماجرا می‌شوند.

عامه جامعه شاهنامه را کتاب جنگ‌آوری و پهلوانی می‌دانند. حتی در کتاب‌های درسی و بازخوانی‌های نمایشی هم ابعاد دیگر شاهنامه نادیده گرفته‌شده است. اما آیا می‌دانید که بن‌مایه‌ی پهلوانان و قهرمانان نیز خرد است؟ خرد، پایگاه هر گامی است. اگر این پایگاه به نیکی نهاده شد بار و بر آن فرخندگی است وگرنه پشیمانی است.

مفاهیم صلح و دوستی و وفاداری، خداپرستی و دوری از خصلت‌های شر و بدی، ارج نهادن به جایگاه زن و مادر و خانواده، مردم‌داری و وطن‌دوستی، صبر و شکیبایی، تغذیه و ورزش و سلامتی، پاسداری از طبیعت و … در میان سی هزار بیت شاهنامه گنجانده‌شده که خود از داستان‌ها و افسانه‌های کهن ایرانی و تاریخی که سینه‌به‌سینه نقل یا مکتوب شده برگرفته‌شده است.

بعضی از والدین و مربیان و کارشناسان حوزه کودک قصه‌های شاهنامه را مناسب سن کودک نمی‌دانند. شما به‌ عنوان فردی که شاهنامه و کودک را به‌ خوبی در کنار هم قرار داده‌اید در این‌ باره چه نظری دارید؟

شما چقدر در خانه‌های ایرانی شاهنامه‌ی فردوسی دیده‌اید؟ که البته ایرادی هم بر کسی چندان وارد نیست چراکه بستر آموزش و تأکیدی نبوده است. یکی از اهداف اصلی ما در کارگاه‌های هنر و شاهنامه بسط و گسترش شیوه آموزش نوین و لذت‌بخش برای کودکان است چراکه آشنایی با زبان و پیشینه تاریخی و فرهنگی راه را برای کشف ناشناخته‌ها و پرورش ذهن خلاق کودکان و نوجوانان روشن می‌سازد.

به‌طورقطع این آموزش نیاز به تخصص دارد و در غیر این صورت نتایج معکوس می‌شود. به‌طور مثال این‌که کودکی صدها بیت شاهنامه را از حفظ بخواند یا عین به‌عین ادای نقالان بزرگ‌سال را تکرار کند (و در جمع تشویق هم بشود!)؛ چیزی که رایج هم هست فقط حاصل یک برداشت اشتباه از آموزش هنر کودک است.

واضح است که تمام داستان‌ها برای گروه‌های سنی کودک و خردسال مناسب نیستند چراکه فردوسی کتاب را مختص این گروه سنی نسروده است؛ اما به‌قدری جامع هست و داستان زندگی بشر در آن به زیبایی نقل‌شده که هدایتگر با طبقه‌بندی و انتخاب مفاهیم موردنظر و مناسب نیاز هر گروه سنی، شاهنامه را با روش‌های خلاق مطرح کند.

قصه‌گویی خلاق همراه با گفتگو، پرسش و پاسخ و خیال ورزی، نقاشی و تصویرسازی، نمایش خلاق و نقالی و… به شیوه صحیح راه ما را برای ورود به ذهن کاوشگر کودک باز می‌کند و اگر مسیر درست طی شود شاهنامه آنقدر غنی و شگفت‌انگیز است که هر یک از هنرجویان را به‌اندازه‌ی ظرف خود از این چشمه سیراب کند.

جایگاه پرورش خلاقیت کودک در بستر شاهنامه در آموزش شما کجاست؟

پرورش خلاقیت و مهارت خودشناسی در آموزش کودک جایگاه حائز اهمیتی دارد. نقالی مؤثرترین مدخل ما در بحث پرورش خلاقیت در کارگاه شاهنامه است. داستان‌های شاهنامه که یک شاهکار هنری است به‌طور شگفت‌انگیزی با روش نقالی که کهن‌ترین شیوه بازگویی افسانه‌ها در ایران است احساس کودک را به گفتگو می‌گیرد و از این رهگذر او را به کنش، روش و منش نیک فرامی‌خواند. در نقالی داستان با حرکات و اشارات بدن و بیان و بداهه گویی همراه است. هنرجویان داستان را شنیده و غرق در دنیای خیال خود با آن همراه می‌شوند.

در هنگام اجرا هر یک کلیت داستان را می‌دانند اما جزییات و فرازوفرود قصه را بر اساس خلاقیت، توانمندی و علاقه‌مندی‌های خود بیان می‌کنند و با ورود به شگفتی‌های افسانه‌ای داستان، مجالی ارزشمند برای برون‌ریزی احساسات و کشف ناشناخته‌های درون، پیدا می‌کنند. به‌طور نمونه یک کودک پنج‌ساله چنانچه این مسیر به‌درستی برایش هموارشده باشد در این مرحله و حین نقل کردن کاملاً فارغ از هر نیروی بیرونی، خودش را ارائه می‌دهد و هدایتگر به‌راحتی می‌تواند به شناخت کودک بپردازد و نیز راه را برای شناخت خود کودک از خودش و ویژگی‌های فردی‌اش هموار می‌سازد.

مثلاً وقتی هنرجویان داستان خان اول (خان شیر از هفت‌خان رستم) را نقالی می‌کنند هر یک بسته به شخصیت و علاقه خود به قسمتی از داستان بیشتر می‌پردازند. خوابیدن رستم، هوشیاری رخش به‌عنوان حیوانی که رفیق وفادار رستم است. رستمی که با همه‌ی زور و قدرتش در نگاه کودک، در معرض حمله شیر قرارگرفته و دفاع جانانه‌ی رخش از رستم هرکدام از زبان هر کودک، بسته به روحیات و تجربه زیست شخصی‌اش متفاوت بازگو می‌شود. در حقیقت اینکه قرار نیست رقابتی صورت بگیرد هر فرد خود معیار فعالیت خودش هست بستر را برای رشد اعتمادبه‌نفس و تمرین بیان احساسات (هوش هیجانی) بسیار مناسب می‌سازد.

برای والدین و مربیانی که علاقه‌مند هستند کودکان به درک و شناخت درستی از فرهنگ و ادبیات فارسی داشته باشند چه پیشنهاد یا توصیه‌ای دارید؟

به نظر من ابتدا باید در ذهن والد یا هدایتگر شفاف شود که شاهنامه یا کلاً آموزش ادبیات و فرهنگ و هنر می‌تواند برای رشد فردی و اجتماعی کودک مؤثر باشد. این‌که دانستن ادبیات صرفاً قرار نیست قدرت تکلم یا دایره‌ی لغات فرزندان ما را بالا ببرد (نکته‌ای که به تجربه از مراجعین زیادی شنیدم) اشکالی که امروز بسیاری از والدین به دانستن ادبیات دارند این است که در کودکی و مدرسه مجبور به حفظ کردن شعرهای طولانی و بی‌هدف بودند که ازنظر آن‌ها در زندگی‌شان بی‌فایده بوده.

هدایتگر نه‌تنها دوره شاهنامه‌خوانی و روایتگری نقالی را باید دیده باشد بلکه به مراحل رشد روان در سنین مختلف (روانشناسی) و فلسفه برای کودک و نوجوان (آموزش تفکر) را باید بداند و با ادبیات آشنایی کامل داشته باشد. با تاریخ و جغرافیا میانه خوبی داشته باشد و از همه مهم‌تر عاشق مسیری باشد که انتخاب کرده است و در مسیر شناخت خود قرارگرفته باشد.

وظیفه‌ی من و همکارانم در حوزه آموزش تخصصی کودک و نوجوان است که ابتدا ارتباطی هدفمند بین هدایتگران و والدین شکل بگیرد تا بستر درست و آگاهی در ذهن والد از کارکردها و تأثیرات گسترده‌ی فرهنگ و هنر در آموزش شکل بگیرد.

در همین ارتباط اینجا بیشتر بخوانید:

«من و اسطوره» نمایشی خلاقانه از هنرجویان نازیلا پاکیاری

چیستی خلاقیت و جایگاه آن در کودکی

گفتگو با نازیلا پاکیاری مدیر آموزشگاه بهار ایده

نمایشگاهی با رویکرد متفاوت به هنر کودک و نوجوان

هوش درون فردی و معنای صلح|یادداشتی پیرامون نمایشگاه نقاشی خروس زری پیرهن پری آموزشگاه بهار ایده